بین الحرمینبین الحرمین به منطقه میان حرمین مکی و مدنی و معمولاً مسیر میان مکه و مدینه گویند. احادیث بسیاری به مقام والای کسانی که در این منطقه می‌میرند، اشاره نموده و آن‌ها را در زمره کسانی که در امانند، یاد کرده‌اند. پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) این مسیر را در دوران هجرت پیموده‌اند، مکان‌هایی که ایشان در این سفرها در آن‌ها نماز گزارد، بعدها به دست مسلمانان به مسجد تبدیل شد. در دوره‌های پسین، منطقه میان حرم مطهر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در مسجدالنبی و حرم امامان شیعه در بقیع را بین الحرمین می‌نامند؛ همچنین به فاصله حرم امام حسین (علیه‌السّلام) و حضرت عباس (علیه‌السّلام) در کربلا نیز بین الحرمین گفته می‌شود. ۱ - موقعیت جغرافیاییبین الحرمین در متون روایی و تاریخی کهن، به منطقه میان حرمین مکی و مدنی و معمولاً مسیر میان مکه و مدینه گفته می‌شود. حرم مکی به منطقه‌ای در حریم خانه کعبه تا محدوده‌ای معین اطلاق می‌شود که با انصاب و نشانه‌هایی مشخص شده است. حرم مکی از سمت مدینه تا منطقه تنعیم در پنج میلی (حدود ۱۰ کیلومتری) مسجدالحرام را در بر می‌گیرد. حرم مدنی نیز بر پایه حدیثی از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بر منطقه میان دو حره واقم در شرق مدینه و حره وبره در غرب [۷]
کعکی، عبدالعزیز، معالم المدینة المنوره، ج۲، ص۴۴۸.
و در حدیثی دیگر، بر منطقه میان کوه‌های عیر و ثور در جنوب و شمال شهر اطلاق می‌شود. در برخی احادیث، حدود حرم مدنی به اندازه یک برید (۴ فرسخ) از هر چهار جهت معرفی شده است. فقیهان شیعه به پشتوانه روایت‌هایی حد حرم نبوی را از کوه عائر تا کوه وعیر در جهت قبله و جنوب مدینه دانسته‌اند. بر پایه این سخن، بین الحرمین بر فاصله میان کوه عیر در جنوب مدینه و منطقه تنعیم در ۱۰ کیلومتری مکه اطلاق می‌شود؛ احادیثی فراوان درباره فضیلت این منطقه در دست داریم.۲ - فضیلت مردن در بین الحرمیناحادیثی فراوان درباره فضیلت منطقه مذکور در دست داریم؛ بسیاری از این احادیث به مقام والای کسانی که در این منطقه می‌میرند، اشاره نموده و آن‌ها را در زمره کسانی که در امانند، یاد کرده‌اند. در برخی روایت‌ها، همین فضیلت‌ها برای کسانی که در راه مکه می‌میرند، گزارش شده است. همین سخن، همسانی بین الحرمین با مسیر مکه را تایید می‌کند. ۳ - موضع وقوع برخی رویدادهای فرجهمچنین بین الحرمین در برخی روایت‌ها مکان وقوع برخی رویدادهای مربوط به آخر الزمان و عصر ظهور و نیز بلعیده شدن سپاه شام (سفیانی) در بیابان بیداء خوانده شده است. ۴ - موضع نمازگزاردن پیامبرپیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) مسیر میان مکه و مدینه را در دوران هجرت و نیز در عمرة القضاء و حجة الوداع پیموده‌اند. مکان‌هایی که او در این سفرها در آن‌ها نماز گزارد، بعدها به دست مسلمانان به مسجد تبدیل شد و برخی آداب ویژه و خواندن نماز در آن‌ها مرسوم گشت. نام برخی مساجد مشهور بین الحرمین عبارتند از: شجره، مُعَرَّس، شرف الروحاء، عِرْقِ الظُّبْیه، رُوَیثَه، ثنیه رَکُوبَه، اثایَه، عَرْج، مُنْبَجس، سُقْیا، تِعْهِن، رمادَه، اَبْواء، جُحْفَه، غدیر خم، قُدَیْد، خُلَیْص، مَرُّ الظهران، و تنعیم. گروهی از دانشوران شیعه نماز خواندن در برخی مکان‌های بین الحرمین مانند بیداء،ذات الصلاصل، و وادی شَقِرَه را مکروه دانسته‌اند. ۵ - منزلگاههامسیر طولانی بین الحرمین در حدود ۴۵۰ کیلومتر در سده‌های نخست اسلامی دارای منزلگاه‌هایی فراوان بوده که بیشتر کنار آب یا آبادی‌ها قرار داشته‌اند. برخی از مهم‌ترین منازل این مسیر عبارتند از: ذوالْحُلَیْفَه، بَیْداء، حَمْراءُ الاسَد، رَوْحاء، رُوَیثَه، عَرْج، وَرِقان، سُقْیا، اَبْواء مکان دفن مادر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، رابِغ، جُحْفَه، خُلَیْص، عُسْفان، قُدَیْد، غدیر خم مکان اعلام ولایت حضرت علی (علیه‌السّلام) بر مسلمانان در حجة الوداع، و تنعیم که نقطه آغاز حرم مکی از سمت مدینه است. [۲۷]
نک: احمد العلی، صالح، حجاز در صدر اسلام، ص۱۸۷-۲۲۷.
۶ - امنیت حاجیاناهمیت حج و جایگاه آن نزد مسلمانان در همه دوره‌ها حاکمان حجاز را به تامین امنیت حاجیان در این منطقه ملزم می‌نمود. هرگاه قدرت حکومت‌های مسلط بر این منطقه رو به ضعف می‌نهاد، امنیت حاجیان در بین الحرمین با خطرهای فراوان روبه‌رو می‌شد. ناامنی مسیر بین الحرمین در سفرنامه‌های بسیار بازتاب داشته است و حاجیان از دزدی و غارتی که در این مسیر گرفتار آن بوده‌اند، بسیار نالیده‌اند؛ به گونه‌ای که در برخی دوره‌ها با وجود تمهیدات فراوان حکومت برای حفظ امنیت کاروان‌های حج، حاجیان در مسیر میان مدینه و مکه و حتی در حومه شهرهای یاد شده، به غارت راهزنان گرفتار می‌شدند. [۲۸]
نک: گروهی از نویسندگان، سفرنامه‌های خطی فارسی، ج۲، ص۱۸۷.
[۲۹]
بدليسی، شرف‌خان بن شمس‌الدین، شرفنامه، ج۲، ص۲۳۹.
[۳۰]
هدایتی، احمد، هدایتی، محمدعلی، خاطرات سفر مکه، ص۱۴۷-۱۵۱.
۷ - کاربردهای دیگردر دوره‌های پسین، اصطلاح بین الحرمین کاربردی دیگر نیز یافته است. شیعیان، به ویژه ایرانیان، منطقه میان حرم مطهر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در مسجدالنبی و حرم امامان شیعه، در بقیع را بین الحرمین می‌نامند. به علت محدودیت‌های ویژه که شیعیان در زیارت قبرهای بقیع از سوی آل سعود دارند، در مدت اقامت خود در مدینه، هنگام بسته بودن درهای بقیع پشت دیوارهای آن و در منطقه بین الحرمین به خواندن زیارت‌نامه و دعاهای معهود می‌پردازند. معمولاً از بین الحرمین به مناسبت یاد کردن از بقیع و نیز جلسات دعا به ویژه قرائت دعای کمیل در شب‌های جمعه، در گزارش‌ها و سفرنامه‌های اخیر یاد شده است. همچنین به فاصله حرم امام حسین (علیه‌السّلام) و حضرت عباس در کربلا بین الحرمین گفته می‌شود. ۸ - فهرست منابع(۱) آثار اسلامی مکه و مدینه، رسول جعفریان، قم، مشعر، ۱۳۸۶ش. (۲) اخبار مکه، الفاکهی (م،۲۷۹ق)، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۱۴ق. (۳) التحفة اللطیفه، شمس الدین السخاوی (م،۹۰۲ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق. (۴) تهذیب الاحکام، الطوسی (م،۴۶۰ق)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش. (۵) حجاز در صدر اسلام، صالح احمد العلی، ترجمه: آیتی، مشعر، ۱۳۷۵ش. (۶) الحدائق الناضره، یوسف البحرانی (م،۱۱۸۶ق)، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، ۱۳۶۳ش. (۷) السرائر، ابن ادریس (م،۵۹۸ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق. (۸) سفرنامه‌های خطی فارسی، گروهی از نویسندگان، تهران، اختران، ۱۳۸۸ش. (۹) شرفنامه (تاریخ مفصل کردستان)، شرف خان بن شمس الدین بدلیسی (م،۹۴۵ق)، تهران، اساطیر، ۱۳۷۷ش. (۱۰) شفاء الغرام، محمد الفاسی (م،۸۳۲ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق. (۱۱) صحیح البخاری، البخاری (م،۲۵۶ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۱ق. (۱۲) صحیح مسلم، مسلم (م،۲۶۱ق)، بیروت، دار الفکر. (۱۳) الغیبه، الطوسی (م،۴۶۰ق)، به کوشش طهرانی و ناصح، قم، المعارف الاسلامیه، ۱۴۱۱ق. (۱۴) قرب الاسناد، الحمیری (م. قرن۳ق)، قم، آل البیت، ۱۴۱۳ق. (۱۵) الکافی، الکلینی (م،۳۲۹ق)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش. (۱۶) المحاسن، ابن خالد البرقی (م،۲۷۴ق)، به کوشش حسینی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۲۶ش. (۱۷) مستند الشیعه، احمد النراقی (م،۱۲۴۵ق)، قم، آل البیت، ۱۴۱۵ق. (۱۸) مسند احمد، احمد بن حنبل (م،۲۴۱ق)، بیروت، دار صادر. (۱۹) معالم المدینه، عبدالعزیز کعکی، بیروت، دار و مکتبة الهلال، ۱۴۱۹ق. (۲۰) من لا یحضره الفقیه، الصدوق (م،۳۸۱ق)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق. (۲۱) وفاء الوفاء، السمهودی (م،۹۱۱ق)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶م. ۹ - پانویس۱۰ - منبع• حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله "بین الحرمین"، تاریخ بازیابی۱۴۰۰/۰۶/۱۹. رده‌های این صفحه : اصطلاحات اسلامی | جغرافیای اسلامی | جغرافیای عربستان | مدینه شناسی | مکان‌های مرتبط با حج | مکان‌های مقدس | مکه شناسی
|